چند روش دیگر
این روش ها ممکن است در نظر اول بیش از حد علمی به نظر آید. اما هنگامی که متوجه بشویم به مدد هر یک از روش ها شیوه های تازه ای از فیلم های مستند ساخته شده است، در می یابیم که بین دستاوردهای علمی و شکل سینمای مستند، ارتباطی نزدیک وجود داشته و دارد. البته محققان همواره گوشزد می کنند که روش ها باید با مراقبت کامل به اجرا درآیند، زیرا در مورد قطعی بودن اعتبار این روش ها مرددند. (1) هر فیلم مستند به عنوان بخشی از شناسنامه فرد مصاحبه شونده درمی آید، پس در انتخاب روش و نحوه به کارگیری کلمات و پرسش ها باید دقت کافی مبذول شود. به ویژه در مورد حقوق بیماران روانی، کودکان بزهکار و افرادی که سرو کارشان با نهادهای انتظامی کشیده شده و ناخواسته در برابر دوربین قرار گرفته اند، باید اخلاق حرفه ای کاملاً رعایت شود. یکی از دلایلی که مستندسازان به شطرنجی کردن چهره افراد کمتر علاقه نشان ی دهند، این است که می خواهند ظن و گمان استفاده از بازیگر را از بین ببرند. پیش از این سینماگران رسماً اعلام می کردند که به مستند نمایشی روی آورده اند و نام بازیگر نیز اعلام می شد. نمونه هایی هم وجود دارد که افراد در بدترین شرایط زندگی شان به حضور در برابر دوربین اظهار تمایل کرده اند. نمونه اش فیلم کلوز آپ نمای نزدیک (عباس کیارستمی) یا بازی زندگی (محبوبه هنریان) است. در عین حال شرایطی که در فیلم خواب ابریشم (ناهید رضایی) یا زنانه (مهناز افضلی) تصویر می شود، هم نشانه دگرگونی در اخلاق اجتماعی است، هم نشان می دهد سینمای جدید ایران قالب تازه ای برای بیان خود برمی گزیند. در این فیلم ها افراد درباره بیان موقعیت تباه شده و یا ناهنجار ابایی ندارند.

روش بی رهنمود

در کتاب روش تحقیق در علوم اجتماعی (2) به روش کارل راجر متخصص روان درمانی به نام «بی رهنمود»(3) اشاره شده که طی آن درمانگر به مشتری خود کمک می کند تا خودش را بهتر بشناسد. این روش در تحقیق اجتماعی نیز به کار می رود و مصاحبه کننده حداقل پرسش را مطرح می کند، بدون این که مقوله های ذهنی خود را القا میک ند. این روش همان است که به آن Decharacteri Zation می گویند. زیرا همان طور که در روان کاوی ممکن است پزشک بیمار خود را به مریض منتقل کند، محقق نیز ممکن است شخصیت را آن طور بشناسد که خود می خواهد. به همین دلیل ساده سال 1349 یا 50 که پس از مدتها جست و جو خانم روح انگیز سامی نژاد را یافتم، از او خواستم که (به صورت تداعی آزاد) هرچه خودش می خواهد بگوید. من در برابر دوربین هیچ سوالی از او نداشتم. البته واقعیت این است که قبل از شروع فیلمبرداری صحبت های مقدماتی شده بود، ولی در آن لحظه نوع نگاه او برایم از هر سوال و پاسخی مهم تر بود. (4) زیرا در مواردی عکس العمل های عاطفی فرد،عقایدی را که وی نمی تواند ابراز کند، ظاهر می سازد. (5) که این نکته درست به مرحله فیلمبرداری مربوط می شود.

روش های کلامی

در روش فرانسیس گالتون (1879) تعدادی کلمه به شخص مورد آزمایش داده می شود تا با آنها، اولین فکری را که از مشاهده هر کلمه در ذهنش متداعی می شود ابراز کند. همچنین تداعی کلمات (توسط یونگ ابداع شد)، تکمیل جمله ناقص تکمیل داستان و نظر فرد درباره عقیده دیگران سایر روش های کلامی هستند.

روش های تصویری

تصاویری را که روابط مبهمی را بین افراد و گروه ها نشان می دهد، در اختیار آزمایش شونده قرار می دهند و از او می خواهند تا داستانی درباره آنها بسازد، موضوع را تصور کند یا زیرنویس برای یک کاریکاتور بنویسد. (6) (البته مقصودهای واقعی در این عکس ها، پنهان شده تا حالت القایی نداشته باشد. آزمایش شونده هم عقاید و احساسات خود را عاری از تعصب، حلوه می دهد.)

روش بازی

در فیلم چون یکی کودک بودن (7) فرشته حالی، کارگردان و پژوهشگر، دختربچه ای را معرفی می کند که یک دوست خیالی دارد. این، از نمونه های خوب شیوه مشاهده ای است که در آن شاهد اجرای یک آزمایش هستیم. نامه ای به داخل خانه می افتد که گفته می شود متعلق به همان دوست خیالی است. رفتار دخترک (که مرفه، باهوش، زیبا و خوش سخن) است در برابر این واقعه، از نزدیک و به صورت مستقیم ثبت شده و دختر را در مواجهه با واقعیت و حقیقت قرار می دهد. سراسر فیلم چون یکی کودک بودن، به نوعی بازی است. گروه بسیار محدود فیلمبرداری و به ویژه فرشته حالی را همچون کودکی در حال بازی می بینیم و همین صمیمیت است که تجربه فوق را موفق از آب درآورده است. البته اجرای پژوهش فقط یک بار و تنها به شیوه سینما حقیقت و در برابر دوربین امکان پذیر بود.

تئاتر درمانی

تئاتر درمانی البته یک روش گروهی است که برای بررسی مهارت های اجتماعی ارتباطات بین فردی و تعارض ها و کشمکش های روانی مورد استفاده تخصصی قرار می گیرد. البته شخص مورد نظر را نیز می توان در گروه مورد بررسی قرار داد. چنان که در فیلم اعتیاد و دادگاه انقلاب اسلامی ساخته فریدون جوادی، با چنین صحنه ای از گروه درمانی روبه رو هستیم). به وسیله این روش، افراد در موقعیت هایی قرار می گیرند و مهارت آنان، در برخود و رفتار با دیگران مشاهده می شود. در کتاب تئاتر درمانی آمده است: تئاتر درمانی یک روش گروه درمانی است که در آن اختلالات احساسی و عاطفی از طریق نمایش مورد مشاهده و بررسی قرار می گیرند. به شخص کمک می شود تا ابعاد روان شناختی مسئله اش را کشف کند. فرد از طریق به نمایش درآوردن آنها و نه فقط از راه گفت و گو، به بازنگری مشکل خود می پردازد. (8)

مطالعه روش پنل و مورد پژوهش تاریخ (9)

افراد و شخصیت های مورد نظر به طور منظم و در مقاطع مختلف در یک مدت زمانی معین، مثلاً یک سال یا یک دهه مورد مطالعه قرار می گیرند. با آنها مصاحبه می شود. مصاحبه با افراد مورد نظر را می توان از طریق مطالعان جانبی مثلاً گفت و گو با همسر یا پزشک تکمیل کرد. مایکل آپتد پروژه Seven ups را در انگلستان با هتف ساله ها شروع کرد و در 14،21،28،35 و 42 سالگی از آنها فیلم گرفت. در نسخه روسی همین مجموعه که توسط سرگئی میروشنیچنکو ساخته شد، تعدادی هفت ساله نظریات خود را درباره زندگی، علایق و مسائل پیرامون خودشان بیان می کنند. همانها دوباره در 14 سالگی مورد مصاحبه قرار گرفته اند و توضیح می دهند که در این مدت بر آنها، چه گذشته است و چگونه نسبت به جهان می اندیشند و علایقشان چیست. این فیلم ها، در واقع ترکیبی از مطالعه پنل در مورد پژوهشی تاریخی است. (10)

روش غیرمستقیم

روش پروژکتیو یا بازتابی، ابتدا به وسیله روان پزشکان و روان شناسان به کار رفت که منظورشان تشخیص و معالجه بیماران مبتلا به اختلالات عاطفی بود. از جمله با استفاده از آزمایش رُرشاخ که از 10 کارت تشکیل شده و روی هر کارت تصویر یک لکه مرکب دیده می شود، از آزمایش شونده، سؤال می شود: این چه می تواند باشد؟ (11) یا آزمایش تصور موضوع که باید درباره عکس هایی داستان ساخت. منظور این است که شخص تا چه حد می تواند عملی را که از او خواسته شده، انجام دهد. سابق بر این در این امتحان تخصصی مدرسه عالی تلویزیون و سینما، عکس هایی را در برابر داوطلب قرار می دادند و از آنها می خواستند تا درباره آنها تخیل کنند و داستان بنویسند.

ورود شخصیت به عرصه ادب عوام تاریخ شفاهی

بسیاری از شخصیت های تاریخی در هاله ای از قصه و خیال پیچیده شده اند. در همین قصه ها و روایت های خیالی شاید هم جنبه هایی از واقعیت و حقیقت نهفته باشد و شاید هم همین روایت ها نشانه هایی از نسیات تاریخ اند:

این نحوه شناخت که آمیزه ای از اعتقاد و خیال پردازی و قصه است. در خود حقایقی را دارد که می تواند تربیتی و آموزنده باشد. (12)

پی‌نوشت‌ها:

1. روند فیلمنامه نویسی، رابرت برمن، ترجمه عباس اکبری، انتشارات برک 1376.
2. روش تحقیق در علوم اجتماعی، ریمون کیوی (Quivy) لوک وان کامپنهود، ترجمه دکتر عبدالحسین نیک گهر، ص 57 تا 71، انتشارات فرهنگ معاصر، 1370.
3. Non Directive
4. فیلم سینمای ایران، مشروطیت تا سپنتا
5. همان شماره 1.
6. همان شماره 1.
7. محصول شبکه 2 سینما، 1381 فیلم بردار رزت قادری، کیوان یوسفی، کارگردان فرشته حالی، با تو مهتاب (مهدی گنجی/1379) نیز از نمونه های عاطفی و بسیار زیبای پژوهش درباره کودکان عقب افتاده و کشف عواطف انسانی آنها نسبت به یکدیگر است. روزی که خاله ام مریض بود (حنا مخملباف) نمونه ای دیگر از بچه ها در «بازی» است.
8. همان شماره 1 و تئاتر درمانی، روان درمانی، هاوارد بلانر، ترجمه حسن حق شناس و دکتر حمید اشکانی (1366) نتایج تئاتر درمانی انستیتو اعصاب و روان بیمارستان حافظ- شیراز به صورت نوارهای ویدیویی موجود است. (ص 8 مقدمه)
9. panel study و case history در فرهنگ جامعه شناسی گردن مارشال به دو نوع مطالعه گروه های اجتماعی (خانواده، کارمندان و سایر واحدهای اجتماعی) اشاره شده است. اول افرادی مانند همکاران یا گروه های هم سال که دارای تجربیات مشترک اند یا گروه هایی که تجربیات مشترک دیگری دارند. مثل دانشجویان فارغ التحصیل در یک دانشگاه یا افراد تک فرزند یا مهاجران، نوع دوم: مطالعه نمونه هایی از خانواده ها و کارمندان انتخاب شده است که در فواصل معین با آنها مصاحبه می شود. چون اطلاعات به دست آمده متعلق به یک واحد اجتماعی است، اندازه گیری تغییرات حاصله، از نوع مطالعه مقطعی و معمولی اطمینان بخش تر است ... (البته در این روش نیز مشکلاتی مانند فوت افراد یا امنتناع از پاسخ وجود دارد).
10. گردن مارشال، تذکر می دهد که در «مورد پژوهی تاریخی» تاریخ زندگی یک فرد با تاکید بر ویژگی های شخصیتی بررسی می شود و عوامل ساختاری چندان مورد اعتنا نیست.
11. همان1.
12. حاج آقا مکری نژاد (پدر همسرم) بسیاری از شخصیت های تاریخی، حتی تام جاهل های مرد و نامرد تهران را با افسانه و قصه ای درباره آنها می شناسند و این داستان از اوست:
شیخ بها، نظرش کیمیا بود. در بازار اصفهان به دکه پیر پاره دوز وارد می شود، چون می بیند پیر، وضعیتی ندارزد. نظر می اندازد و مشته کفش دوزی اش را طلا می کند. پیرپاره دوز، بر آشفته از او می خواهد که مشته را از طلا به آهن برگرداند. شیخ بدل این کار را نمی داند. پیر پاره دوز، نظر می اندازد به مشته، به آهن برمی گردد. بعد دستی می کشد روی کنده کفش دوزی اش، جواهر می شود.
(این روایت با دیدار امام زمان (ع) به پایان می رسد و پیر می گوید: یا شیخ برو کاری کن محبوب پیش تو بیاید نه تو بروی!)